मुलायम गळ्याचा आणि नाजूक हृदयाचा गझल गायक म्हणून ज्यांची ओळख आहे ते जगजीत सिंग आपल्यातून निघून गेले. आमच्या कार्यालयात कदाचित मी एकमेव पत्रकार असा आहे, ज्याच्यावर नेहमीच अशा मोठ्या लोकांच्या निधनाची बातमी करण्याची जबाबदारी सोपवली जाते. पण या वेळी मात्र थोडी वेगळी परिस्थिती होती. कारण जगजीत सिंग यांच्या केवळ निधनाचीच मला बातमी करायची नव्हती तर त्यांच्या निधनावर अग्रलेखही लिहावा लागला होता. ही दोन्ही कामं माझ्यासाठी कठीणच होती. मात्र नोकरीत किंवा पत्रकारितेत तुमच्याकडे फारच कमी पर्याय असतात. यामुळेच हा अग्रलेख लिहिण्याची जबाबदारी मी पार पाडली. काळजावर दगड ठेऊन.....
 |
| चिठी ना कोई संदेस, जाने वो कौनसा देस जहाँ तुम चले गये... |
गझलांच्या प्रांतातील बादशाह म्हणून ज्यांना ओळखलं जातं त्या गुलाम अली साहेबांनी गझल म्हणजे काय? हे एकदा एका मुलाखतीत सांगितलं होतं. खरं तर तीच गुलाम अलींनी "गझल'ची सांगितलेली खरीखुरी व्याख्या होय. ते म्हणाले होते, "शिकारी जेव्हा एका गोेंडस हरणाचा पाठलाग करतो आणि अचूक नेम साधून त्याच्या कंठाचा वेध घेतो. तेव्हा ते हरीण खाली कोसळतं. त्याच्या कंठातून भळाभळा रक्त वाहू लागतं आणि काही काळाने त्या जखमी हरणाच्या कंठातून शेवटची "आह' बाहेर पडते. ती शेवटची "आह' म्हणजे गझल... गझल इतकी नाजूक आहे आणि म्हणूनच गझल गाणं इतक सोपं नाहीय...' खरंच म्हणाले होते गुलाम अलीसाहेब. गझल गाणं खरोखरच सोपं काम नाहीय. पण असं हे अवघड काम अगदी सहजतेने "तो' किती तरी वर्षं करत होता. "गझलांचा बादशाह' जगजीत सिंग.... काल सकाळी त्यांनी रुग्णालयात अखेरचा श्वास घेतला आणि क्षणातच "गझल' मुकी झाली...
"गझल' म्हटलं की ती उर्दू भाषेचीच, असा एक समज गेली अनेक वर्षं गझलांच्या प्रांतात बिनदिक्कत वावरत होता. पण जेव्हा जगजीत सिंग गझल गाऊ लागले; जगू लागले, तेव्हा त्यांनी "गझल' केवळ उर्दूची नाही तर ती हिंदीची सुद्धा आहे, हे दाखवून दिलं. गझल म्हणजे दु:ख, असंही काहींचं म्हणणं होतं. पण हेही म्हणणं जगजीत सिंगांनी चुकीचं ठरवलं. "तुम को देखा तो ये खयाल आया, जिंदगी धूप तुम घना साया...' या शब्दांना त्यांनी सुरेल, मुलायम चालीत गायलं आणि गझलविषयीचं प्रचलित मत बदलवून टाकलं. खरं तर ज्या काळात जगजीतजींनी गझल गायला सुरुवात केली होती तो काळ मेहंदी हसन आणि गुलाम अली यांच्या जादूई आवाजाचा काळ होता. "गझल' गाणं जणू या दोनच गझल गायकांचा अधिकार आहे, असंच साऱ्यांचं मत होतं. मात्र जेव्हा जगजीत सिंगांनी गझलांच्या प्रांतातील आपली मुशाफिरी सुरू केली, तेव्हा भारतीय गझल रसिक सुखावून गेले. पण तेव्हा जगजीत थोडे खट्टू झाले होते. त्यांचं म्हणणं होतं, गझलांवर जशी कोणाचीच मालकी असू शकत नाही. तसंच माझ्या गाण्याने या दोन्ही दिग्गज गझलकारांचं महत्त्व कमी झालंय, असं अजिबात समजू नका. कारण जो गझलकार गझल जगतो, तो कायमच गझलांचा स्वामी असतो. म्हणूनच मेहंदी हसनसाब आणि गुलाम अली हे दोघंही गझलांचे स्वामी आहेत; जितका मी आहे. इतकी नम्रता या गझलांच्या बादशाहात होती!
जगजीत सिंग यांनी गझलांच्या दुनियेत क्रांती केली होती. सिनेमांची गाणी न गाताही मोठा गायक होता येतं, हे त्यांनी जगाला दाखवून दिलं. अर्थातच यात त्यांना त्यांची पत्नी चित्रा सिंग यांची मोठी साथ मिळाली होती. या दाम्पत्याने बिगर सिनेगीतं गाऊन गीतांच्या दुनियेत विक्रम नोंदवला. या दोघांनी अनेक गझलांच्या मैफली जिवंत केल्या. पण नियतीला कदाचित हे मान्य नव्हतं. एका मोटार अपघातात त्यांचा तरुण मुलगा विवेक मरण पावला. या धक्क्यातून जगजीतजी आणि चित्रा सिंग यांना सावरणं केवळ अशक्य होतं. जगजीत सिंग यांनी स्वत:ला सांभाळलं आणि ते पुन्हा गझलेच्या सेवेत रुजू झाले. पण चित्रा सिंग यांनी गाणं बंद केलं. गझल तेव्हा पोरकी झाली होती! जगजीत सिंग मुलाच्या मृत्यूचं दु:ख गझल गाऊन लपवण्याचा प्रयत्न करत होते. "तुम इतना जो मुस्कुरा रहे हो, क्या गम है जिसको छिपा रहे हो...' असं सतत गझल रसिकांना तेव्हा त्यांना विचारावंसं वाटत होतं. मोठ्या मुश्किलीने जगजीतजींनी या धक्क्यातून स्वत:ला सावरलं होतं.
जगजीत सिंग यांनी सिनेमांसाठी गाणी गायली नाहीत, असं नाही. अनेक सिनेगीतांना त्यांनी वेगळी ओळख मिळवून दिली होती. याचं मोठं उदाहरण म्हणजे, "होठों से छूलो तुम...' ही गझल. ही गझल सिनेमात ज्या चालीवर गाण्यात आली त्याहून तब्बल आठ वेगवेगळ्या चालींत ते हीच गझल मैफलीत गाऊन दाखवत. विशेष म्हणजे सिनेमातील गझलेइतकीच त्या आठही चालींतील गझल रसिकांच्या पसंतीस उतरली होती. सिनेमात इतक्या कमी गझल का गायल्यात, या प्रश्नाचं उत्तर ते अगदी मजेशीर द्यायचे. ते म्हणायचे, "मला सिनेमात गझल गाण्यासाठी कुणी चान्सच देत नाही.' एकदा हेच उत्तर देताना त्यांच्या शेजारी साक्षात गानकोकिळा लता मंगेशकर उभ्या होत्या. त्या तेव्हा गोड हसल्या होत्या. पण काल जगजीत सिंगांच्या निधनावर प्रतिक्रिया देताना त्याच लता मंगेशकर म्हणाल्या, "मला जगजीत सिंग यांच्यासोबत गझल गायला मिळाली ही माझ्यासाठी गर्वाची गोष्ट आहे.' लता मंगेशकरांची ही प्रतिक्रिया जगजीतजींचं केवळ श्रेष्ठत्व सिद्ध करत नाही तर काल आपल्या सर्वांची किती मोठी हानी झालीय, याचीही जाणीव करून देते.
असा हा गझलांचा बादशहा केवळ गझल गायकच नव्हता. तर ते एक संवेदनशील माणूसही होते. समाजाशी असलेली बांधिलकी त्यांनी कायम राखली. समाजसेवेचं व्रत आयुष्यभर सांभाळणारा गझल नवाज म्हणूनही जगजीतजींना सारे जण ओळखत होते. याचा प्रत्यय त्यांनी गायलेल्या "ना मैं हिंदू, ना मैं मुसलमान, मुझे जीने दो... दोस्ती मेरा इमान, मुझे जीने दो...' या गीतातून येतो. याचा आणखी एक पुरावा द्यायचा झालाच तर महाराष्ट्र राज्याचा देता येईल. राजस्थानात पंजाबी कुटुंबात जन्मलेल्या जगजीत सिंग यांना "पद्मभूषण' हा भारत सरकारचा मानाचा किताब द्यावा, अशी शिफारस महाराष्ट्र राज्याने केली होती आणि त्याप्रमाणे हा किताब जगजीतजींना बहालही करण्यात आला होता. म्हणूनच ज्येष्ठ अभिनेत्री शबाना आझमी यांनी "पद्मभूषण जगजीत सिंग' यांच्या निधनावर प्रतिक्रिया देताना म्हटलं की, आजही इंडस्ट्रीत जगजीत सिंग यांच्याबद्दल असंच म्हटलं जातं की, गझलमुळे गायक मोठे होतात, पण जगजीत सिंगांनी गायलेल्या गझलांमुळे गझल मोठी झाली!
शबाना आझमी यांची ही प्रतिक्रिया वरकरणी वेगळी वाटत असली तरी ती चुकीची नक्कीच नाही. कारण या देशात गझलांच्या प्रांतात जगजीत सिंग यांनी केलेली क्रांती कोणीही नाकारू शकत नाही. जगजीत सिंग यांच्यासारख्या कलावंताचं आपल्यातून जाणं मोठं दु:खद आहे. ये दौलत भी ले लो, ये शौरत भी ले लो, भले छिन लो मुझसे मेरी जवानी....' किंवा मग "शामसे आँखो में नमी सी है, आज फिर आपकी कमी सी है' असं जगजीतजींच्या जाण्यामुळे म्हणण्याची वेळ नियतीने आपल्यावर आणलीय. त्यांच्या जाण्याने गझल मुकी झालीय...! तिथे आपली काय बात...?
- राकेश शिर्के (सांध्य)
No comments:
Post a Comment